У госці да канцлера Сапегі

Музей  палацавага комплексу  Сапегаў, у якім у мінулыя выхадныя прайшоў абласны фестываль “Ружанская брама”, паступова становіцца  культурна-турыстычным цэнтрам рэгіёна
РОСКВІТ І РУІНЫ
Палацы і замкі беларускай зямлі – маўклівыя сведкі нашай багатай гісторыі, строгія і непадкупныя. Яны памятаюць славу магнацкіх родаў, але на цаглінах старадаўніх муроў пакінулі свой гнеўны след і бязлітасныя віхуры вякоў, пасля якіх вельмі часта заставаліся адно толькі маўклівыя руіны. Усё гэта напаткала і Ружанскі замак…
У 1598 годзе знакаміты магнат і палітычны дзеяч, канцлер, адзін з аўтараў унікальнага зводу законаў – Статута  Вялікага Княства Літоўскага – Леў Сапега набыў ва ўласнасць маёнтак Ружаны.  Ён запрасіў у мястэчка італьянскага архітэктара Санці Гучы, які на роўнай паверхні  пабудаваў 4 паверхі падвальных памяшканняў, абсыпаў іх зямлёй і толькі зверху ўзвёў замак, які спалучаў у сабе рысы абарончай крэпасці і параднага палаца.
Ружанскі замак адразу стаў цэнтрам  палітычнага жыцця Вялікага Княства Літоўскага. Тут вырашаліся многія дзяржаўныя пытанні, праходзілі прыёмы паслоў і каралёў. У аб’ёмістых падвалах захоўвалася дзяржаўная казна ВКЛ, арсенал, дзяржаўныя дакументы і архіў роду. З Сапегамі звязаны росквіт Ружан і атрыманне Магдэбургскага права 20 чэрвеня 1637 года. Гораду быў дараваны герб: у срэбным полі вянок з чырвоных ружаў, а ў яго цэнтры –
фігура Святога Казіміра (нябеснага апекуна Вялікага Княства Літоўскага) з лілеямі і крыжам у руках.
Першае сур’ёзнае выпрабаванне напаткала замак у другой палове ХVІІ стагоддзя – ён быў разрабаваны і паўразбураны. Гэта стала сумным вынікам канфліктаў і “разборак” сярод мясцовай шляхты: узвышэнне роду Сапегаў спадабалася не ўсім магнатам, якія і пайшлі вайной на сваіх больш удачлівых суседзяў. Аднак замак не загінуў, а ў 70 – 80 гады ХVІІІ стагоддзя, дзякуючы намаганням прыдворнага архітэктара Яна Бекера, ператварыўся ў вытанчаны палац, які па харастве не ўступаў знакамітаму Версалю. Гордасцю Ружанскага палаца былі найбагацейшая бібліятэка на 4 тысячы кніг,  карцінная галерэя, дзе экспанаваліся работы іспанскіх, фламандскіх і італьянскіх мастакоў, адзін з найлепшых у Еўропе тэатраў, у трупе якога налічвалася 60 артыстаў і 40 музыкантаў.  Яго сцэна мела 7 планаў куліс, што давала магчымасць тройчы за спектакль мяняць дэкарацыі. Наладжваліся тут і балетныя пастаноўкі, актыўна працавалі італьянская і польская балетныя школы. Сам кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі ў 1784 го-дзе пабываў на пастаноўках у Ружанах і, як сведчаць архіўныя крыніцы, быў у захапленні ад балета “Літасцівасць Ціта” і музычнай камедыі “Чарадзейнае дрэва”.
Асаблівы каларыт надавалі палацу скульптурныя кампазіцыі – іх было тут каля 260. Забягаючы наперад, скажам, што ў 2012 годзе на ўязной браме ўзноўлена выява Святой Ганны,  бабулі Ісуса Хрыста –  апякункі бяздзетных, ткацтва і маленькіх мястэчак. Яе аднолькава шануюць як каталікі, так і  праваслаўныя.
Яшчэ адно выпрабаванне перанёс палац у пачатку 30-х гадоў пазамінулага стагоддзя. Ружанскія ўладанні былі канфіскаваны і адышлі ў казну па той прычыне, што князь Яўстафій Сапега актыўна падтрымаў  антыімперскае паўстанне. Ёсць сведчанне, што яму прапанавалі напісаць пісьмо-пакаянне, але нашчадак знакамітага канцлера не пагадзіўся. У выніку палац выкупілі багатыя мясцовыя яўрэі па прозвішчы Пінасы, якія арганізавалі тут цэх па вытворчасці сукна.
У 1914 годзе палацавы  комплекс гарэў, асобныя сцены абрушыліся, але ўсё ж найбольшую шкоду яму нанесла Другая сусветная вайна. Пасля таго як фронт адышоў на захад, захаваліся толькі рэшткі галоўнага і ўсходняга корпусаў палаца,  уязная брама і флігелі па баках.
ВЯРТАННЕ
Аднаўленне брамы пачалося яшчэ за савецкім часам, але з распадам Саюза ўсё спынілася.  І толькі  летам 2008 года ў старадаўняй рэзідэнцыі славутага княжацкага роду пачаліся рэстаўрацыйныя работы. Што ж удалося зрабіць на цяперашні дзень?
Свой першапачатковы выгляд атрымалі  цэнтральная ўязная брама (на ніжнім здымку) і бакавыя флігелі. У студзені 2011 года тут афіцыйна адкрыты музей “Ружанскі палацавы комплекс Сапегаў”, дзе можна атрымаць уяўленне пра тое, якой была княжацкая рэзідэнцыя ў розныя гады, на ўласныя вочы пабачыць аўтэнтычныя прадметы ўжытку, арыгіналы і копіі ваенных трафеяў, узбраення і амуніцыі шляхты. Унікальнай, цікавай для наведвальнікаў атрымалася “Гасцёўня канцлера”. У ёй незвычайна прыгожая  шафа, стол і крэслы, вырабы з саксонскага фарфору. Антыкварная мэбля, дарэчы, выстаўлялася раней у  мастацкай галерэі Брэсцкай крэпасці.
Музей палацавага комплексу ўжо цяпер без усялякіх агаворак можна назваць культурна-турыстычным цэнтрам Пружаншчыны.  Апошнія гады пры яго актыўным удзеле наладжваюцца тэатралізаваныя гістарычныя рэканструкцыі. Карыстаецца попытам выязная рэгістрацыя шлюбаў. Уяўляеце: фанфары, музыка, гаспадары (супрацоўнікі музея ў строях ХVІІ стагоддзя) сустракаюць хлебам-соллю жаданых гасцей на прыпынку, запрашаюць у гасцёўню. Старадаўнія келіхі, віно, жарты… Урачыстасць гэта, дарэчы, каштуе 500 тысяч беларускіх рублёў. Летась 150 сямейных пар пабывалі ў гасцях у Сапегаў.
Прапануецца і яшчэ адна паслуга, стылізаваная пад XVII стагоддзе: па дамоўленасці з турыстычнымі агенцтвамі як самых шаноўных шляхцічаў і паненак супрацоўнікі музея сустракаюць арганізаваныя групы экскурсантаў. Прычым самых звычайных турыстаў, а не толькі ўдзельнікаў навуковых канферэнцый і семінараў, якія тут нярэдка праводзяцца.  Работнікі музея, па словах яго дырэктара Руслана Кнігі, гатовы прыняць экскурсію для арганізаваных турыстычных груп нават у выхадныя дні (панядзелак і аўторак). Дарэчы, дыялог з наведвальнікамі яны вядуць  на рускай, беларускай і англійскай мовах. Госці палацавага комплексу могуць набыць у музеі недарагі посуд з бліскучай чорнай керамікі, магніты, значкі…  На 112 мільёнаў рублёў куплена сувенірнай прадукцыі за мінулы год! І гэта толькі пачатак.
Ружанскі палац уключаны ў Дзяржаўную праграму “Замкі Беларусі”, у адпаведнасці з якой у 2013 – 2018 гадах будзе праведзена рэстаўрацыя ўсходняга (“тэатральнага”) корпуса. На гэта штогод будзе выдзяляцца да 1,5 мільярда беларускіх рублёў. Сёлета, як расказаў дырэктар музея, ёсць надзея ўмацаваць сцены і хоць бы часткова ўзвесці дах.  У перспектыве тут плануецца адкрыць тэатр і конны манеж.
“БРАМА”
У 2011 года на тэрыторыі палаца Сапегаў на базе музея  прайшоў  першы фестываль “Ружанская брама”, на які былі запрошаны госці з Польшчы і Расіі. Ён стаў своеасаблівым брэндам рэгіёна, штогод збірае да 10 тысяч удзельнікаў і па-ранейшаму нясе гісторыка-культурны падтэкст. У мінулую суботу госці свята змаглі пазнаёміцца з экспазіцыямі музея,  наведаць кірмаш народных майстроў, паапладзіраваць творчым калектывам.  Пісьменнікі са сталіцы і рэгіёнаў прэзентавалі свае новыя кнігі, і, па сведчанні берасцейскіх аўтараў, гандаль ішоў даволі актыўна. Адным з цэнтральных момантаў фестывалю стала пастаноўка на імправізаванай сцэне фрагмента п’есы Аляксея Дударава “Чорная панна Нясвіжа”, якую ажыццявілі артысты  Палескага драматычнага тэатра. Свята ўпрыгожыла выступленне вядомай беларускай рок-групы “J-MOРС”…
Хочацца спадзявацца, што па меры таго як будуць паўставаць з руін старадаўнія замкі і палацы Беларусі, якія нагадваюць пра ваенную магутнасць і культурную веліч нашай прарадзімы – Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага, – да нас і надалей будзе вяртацца гістарычная памяць, а на карце Беларусі ўсё менш застанецца месцаў, дзе сёння нам яшчэ сорамна за абыякавасць да нацыянальных святынь, нашай мовы і багатай культурнай спадчыны.
Мікола СЯНКЕВІЧ, “НТ”,
г.п. Ружаны.