З даўніх часоў Моталь – вядомы цэнтр гарбарнага рамяства, дзе з пакалення ў пакаленне займаліся вырабам скуры, пашывам знакамітых кажухоў і ткацтвам. Год за годам, стагоддзе за стагоддзем адточвалі мотальскія майстры сваё ўменне ў аздабленні вырабаў, паступова фарміраваўся вобраз мотальскага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва.
Розныя напрамкі народнай творчасці атрымалі тут свае, асаблівыя, рысы, выразна адметныя ад аналагічных рашэнняў не толькі ў Беларусі, але і ў суседніх рэгіёнах іншых краін. Многія творы мотальскіх майстроў дэманстраваліся на міжнародных і рэспубліканскіх выставах, уключаны ў экспазіцыі вядомых музеяў, а іх творчасць увогуле стала яркай з’явай у культурным асяродку краіны.
Таму невыпадкова ў Моталі амаль 20 гадоў таму быў адкрыты музей народнай творчасці, асноўны напрамак дзейнасці якога – збор і захаванне фальклорных матэрыялаў. Асаблівую ўвагу ў сваёй рабоце калектыў музея звяртае на захаванне і прапаганду вуснай народнай творчасці. Сабрана багатая калекцыя народнай паэтыкі: свят, звычаяў, абрадаў, прымавак, прыказак, жартаў, быляў, дзіцячага фальклору. Асноўная частка сабранага матэрыялу лягла ў аснову музейнай экспазіцыі: гэта ўнікальныя па сваім змесце залы дрэваапрацоўчых рамёстваў (з рэдкаснай калекцыяй самаробных дрэваапрацоўчых інструментаў), земляробства, ільноапрацоўкі, ткацтва, адзення, абрадаў, свят і традыцый.
У мэтах прапаганды традыцыйнай народнай спадчыны палешукоў у музеі распрацаваны і ўведзены ў практыку шэраг творчых мерапрыемстваў: лекцыі-экскурсіі “Святыя вечары”, “Вясельны каравай”, “Народная абрадавая кухня”, аглядныя экскурсіі з элементамі “жывога гуку”, дзе ў кожнай экспазіцыйнай зале аповяд экскурсавода дапаўняецца народнай песняй, мелодыяй, бытавой замалёўкай. Для самай маленькай аўдыторыі прапануюцца музейна-педагагічныя заняткі цыкла “У гасцях у бабулі Алены”.
Асабліва многа заказаў на экскурсіі ў перадсвяточныя дні. Да прыкладу, на свята Міколы зімовага ў музей завіталі мясцовыя жанчыны, якіх цяпер завуць носьбітамі абраду “Вясельны каравай”: Вольга Мацукевіч, былы дырэктар музея, Эльміра Каткавец, рэжысёр народнага фальклорна-этнаграфічнага тэатра “Мотальскія суседзі”, а таксама Кацярына Кульбеда і Любоў Каткавец. Усе яны пад кіраўніцтвам Вольгі Кульбеды, дырэктара музея, актыўна ўдзельнічаюць у падрыхтоўцы матэрыялаў у пашпарт “Абрадавае дзеянне “Мотальскі каравай” для ўнясення яго ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь.
Таму не прамінула, каб не задаць ім некалькі пытанняў.
– Ці з’яўляецца абрад “Вясельны каравай” унікальным і ці варта дзяржаве браць яго пад ахову?
Вольга Мацукевіч, былы дырэктар музея, якая амаль усё сваё жыццё прысвяціла збору і захоўванню мясцовага фальклору:
– Вяселле на працягу стагоддзяў лічылася самай урачыстай падзеяй у сямейнай абрадавасці. Яркасць святочных вобразаў, узнёсласць моманту нараджэння новай пары спрыялі захаванню да-дзенага рытуалу да сённяшніх дзён і наданню яму асаблівага, таямнічага статусу. Аднак сімвалічнае значэнне большасці дзеянняў, скіраваных на забеспячэнне дабрабыту і шчаслівай долі новаўтворанай сям’і, на сённяшні дзень неапраўдана забыта. Абрад “Мотальскі каравай” складаецца з шэрагу разнастайных кампанентаў, сярод якіх галоўным з’яўляецца каравай. У працэсе прыгатавання выкарыстоўваюцца веды і навыкі па яго замесе, вырабе ўпрыгажэнняў з цеста, каравайных “шышак”. Працэс прыгатавання каравая суправаджаецца архаічнымі песнапеннямі, навыкі выканання якіх у сучасным грамадстве амаль страчаны. Падчас выпякання каравая выкарыстоўвалася цэлая сістэма магічных дзеянняў і ўяўленняў, веданне якіх сёння садзейнічала б паспяховаму і шчасліваму жыццю ў шлюбе. Акрамя таго, у апошні час адраджаецца цікавасць грамадства да беларускага фальклору. Апісанне і захаванне абраду “Мотальскі каравай” будзе спрыяць вывучэнню вуснай народнай творчасці палешукоў.
У старажытнасці гэтаму асабліваму, свяшчэннаму хлебу прыпісвалася магічная сіла. У яго прыгатаванні прымалі ўдзел не толькі шчаслівыя ў сямейным жыцці жанчыны, але і, паводле сцвярджэння нашых продкаў, нябесныя свяцілы. Зараз гэта функцыя часткова страчана: каравай як галоўны сімвал вяселля працягвае існаваць, а працэс яго прыгатавання, магічныя дзеянні, якія яго суправаджаюць, пад пагрозай знікнення.
Абрад “Мотальскі каравай” дапамагае захаваць культурна-гістарычную сувязь паміж пакаленнямі, засвоіць моладдзю светапогляд і светаадчуванне нашых продкаў.
– Якім чынам Вы плануеце свой удзел пры захаванні абраду і ўнясенні яго ў Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны Беларусі?
Кацярына Кульбеда, пенсіянерка:
– На каравайны абрад матулі бралі і бяруць сваіх дзетак. Ра-зам з дарослымі яны ўключаюцца ў вязанне пучкоў, выраб кветак. А калі ў гаспадыні хаты ёсць унукі – абавязкова пячэцца і дзіцячы каравай, які гатуюць самі дзеці. Такім чынам перадаюцца традыцыі будучым пакаленням.
Увесь абрад суправаджаецца песнямі-карацелькамі. Спяваючы абрадавыя песні, каравайніцы нібы замаўляюць, просяць маладым шчаслівай долі. Навучылася я браць удзел у абрадзе ад сваіх бабулі і маці – таму вельмі хачу, каб мае дзеці ды ўнукі жаніліся і выходзілі замуж, выкарыстоўваючы на вяселлі гэты прыгожы абрад. Упэўнена, што колькасць разводаў абавязкова паменшыцца. Пакуль жыву, буду спяваць песні каравайніц, перадаваць рэцэпты прыгатавання каравая, бо лічу, што гэты абрад – вялікая каштоўнасць для людзей.
Вольга Мацукевіч:
– Так павялося ўжо, што Моталь здаўна прыцягваў увагу даследчыкаў. Пра гэта сведчыць і тое, што ў далёкія 80-я гады XIX стагоддзя член Імператарскага рускага геаграфічнага таварыства Марыя Саковіч (сама, дарэчы, родам з суседняй з Моталем вёскі Моладава) вяла тут гістарычна-этнаграфічныя даследаванні і напісала навуковую працу “Сяляне мястэчка Моталь і іх песні”, выдадзеную ў 1888 годзе з рэцэнзіяй кампазітара М. Балакірава.
Марыя Саковіч, прыехаўшы ў Моталь збіраць песні, як сапраўдны вучоны не магла не звярнуць увагі на абрад “Мотальскі каравай”, які пачула і пабачыла на свае вочы. Дык вось каравайны абрад і вясельныя песні амаль не змяніліся ў Моталі з тых часоў, калі чула іх Марыя Саковіч.
– Што Вы прапануеце, каб ён не знік у будучым?
Любоў Каткавец, пенсія-нерка:
– Мы як мясцовыя носьбіты вясельнага абраду будзем і далей аказваць гаспадарам, якія ладзяць вяселле, практычную дапамогу і прапагандаваць векавыя традыцыі пры выпяканні каравая, а таксама нарыхтоўцы вясельнай атрыбутыкі. А яшчэ – прывабліваць мясцовую моладзь і дзяцей у гурткі традыцыйнай культуры з мэтай навучэння і перадачы архаічнага спеву, перадаваць навыкі вырабу кветак з рысавай паперы, нарыхтоўкі і навязвання аўсу, зелянцу, сукання чырвонай ніткі, якія патрэбны для ўпрыгожвання каравайных “шышак”. На мой погляд, трэба больш пісаць пра абрад “Вясельны каравай” у газетах, паказваць па тэлевізары, каб моладзь бачыла гэтую прыгажосць. Не лішнім было б і на ўроках у школе вучыцца песні спяваць ды абрад выконваць. Прапагандаваць абрад трэба пры правядзенні фестываляў і свят, а таксама пры падачы заявы маладых да ўступлення ў шлюб.
Вольга Кульбеда, дырэктар музея:
– Мотальскім музеем народнай творчасці распрацавана і ўведзена ў практыку работы лекцыя-экскурсія “Вясельны каравай” з абавязковым
удзелам турыстаў у абрадавай дзеі. Іванаўскім райвыканкамам сумесна з Мотальскім сельвыканкамам запланавана фінансавая падтрымка для стварэння на прафесійнай аснове запісу на тэлебачанні абраду “Мотальскі каравай”. На сайце райвыканкама размяшчаецца інфармацыя пра гісторыю ўзнікнення і традыцыю правядзення абраду. Плануецца сёлета
запрасіць экспертаў з мэтай вывучэння, маніторынгу абраду. У раённай газеце на пастаяннай аснове будзе публікавацца цыкл матэрыялаў і рубрык пад агульнай назвай “Спадчына вандруе па Палессі”. Рыхтуецца відэазапіс інтэрв’ю з носьбітамі абраду разам з прадстаўнікамі раённых і абласных сродкаў масавай інфармацыі.
– Якія, на Вашу думку, сёння існуюць пагрозы для існавання і перадачы абраду?
Эльміра Каткавец, рэжысёр народнага фальклорна-этнаграфічнага тэатра “Мотальскія суседзі”:
– З адыходам старэйшых маталян у нябыт згіне і сам абрад. Носьбіты, у адрозненне ад сучаснага пакалення, маюць зусім іншыя каштоўнасці. Гэтыя каштоўнасці для іх заключаюцца ў багатай культурнай спадчыне продкаў, якую неабходна браць пад ахову дзяржавы, каб не згубіць такое багацце. Яны мяркуюць, што ў будучым усвядомяць гэта і нашчадкі, вераць, што мода на заходнюю культуру – з’ява часовая.
– Дзе абрад можна пабачыць?
Вольга Кульбеда, дырэктар Мотальскага гісторыка-этнаграфічнага музея:
– Не толькі пабачыць, але і паўдзельнічаць у каларытным абрадзе “Вясельны каравай” можна ў нашым музеі, дзе для выпякання каравая ёсць асобны абрадавы дом. Усе жадаючыя могуць, пераапрануўшыся ў старадаўні мотальскі строй, паўдзельнічаць у дзействе, якое ўключае падрыхтоўку каравая, упрыгожванне “шышак”, даставанне яго з печы і дэкарыраванне. Мотальскія каравайніцы, носьбіты гэтага абраду, суправаджаюць яго традыцыйнымі для нашай мясцовасці песнямі, сэнс якіх патлумачыць Вольга Рыгораўна Мацукевіч. Калі каравай астыне, кожны ўдзельнік можа пачаставацца кавалачкам, а штучную кветку з каравайнай “шышкі” ці чырвоную нітку, якая іх абвязвае, забраць дамоў на памяць. Да таго ж, здаўна лічылася, што апошняя валодае цудадзейнай лекавай уласцівасцю.
Марыя ФЕДАРУК, “НТ”,
Іванаўскі раён.
Даведка “НТ”
У Дзяржаўным спісе гісторыка-культурнай спадчыны нашай краіны, які існуе з 2005 года, ужо больш за 50 аб’ектаў-абрадаў, традыцыйных рамёстваў, звычаяў, рытуалаў, фальклору. Гэта вялікі крок у асэнсаванні істотнасці нашай нематэрыяльнай спадчыны, яе выяўленні і ахове.
Абрад “Вясельны каравай” толькі рыхтуецца папоўніць гэты спіс. Але ўжо сёння маталяне гатовы зрабіць і наступны крок – значна больш складаны: папоўніць гэтым абрадам Сусветны спіс нематэрыяльных каштоўнасцей ЮНЕСКА. У адпаведнасці са стандартамі гэтай міжнароднай арганізацыі, трэба не толькі захоўваць спадчыну, але падтрымліваць яе жыццяздольнасць, перадаваць векавы досвед ад пакалення пакаленню.