Валерый ГАПЕЕЎ: “Не даваць спаць душы…”

Валерый Гапееў – адзін з самых вядомых сучасных беларускіх пісьменнікаў, якія пішуць для падлеткаў. Ён жыве ў Івацэвічах, працуе адказным сакратаром у раённай газеце “Івацэвіцкі веснік”, яго творы актыўна публікуюць літаратурныя часопісы, свет пабачылі ўжо некалькі кніг празаіка. Сёння Валерый Гапееў – госць “Берасцейскага вогнішча”.
–  Валерый Мікалаевіч, давайце пачнём, пэўна, з галоўнага… Скажыце, калі ласка, а ці ёсць, на Ваш погляд, будучыня ў беларускай літаратуры? Ці заўсёды літаратура здольная звязаць мінулае і сучаснасць?
– Хочаце пачуць ад мяне аптымістычна-ўпэўненае: “Вядома, ёсць!”? Не, не буду казаць так. Літаратура жыве, пакуль жыве мова, на якой яна пішацца (таму, дарэчы, для мяне дзікім абсурдам гучыць “рускамоўная беларуская літаратура”). Але ж вядома і тое, што мова можа памерці, знікнуць. Вунь знікае рэальна ірландская мова – катастрафічная сітуацыя, калі і дзяржава не можа кардынальна змяніць такі стан рэчаў. Падлічана, што кожны тыдзень на зямлі знікае адна мова.
– Жахлівая статыстыка…
– Не буду, што называецца, каркаць, але і прыхарошваць становішча не  магу лічыць за гераізм.
Наконт таго, ці здольная літаратура звязваць мінулае і сучаснае. А яна павінна гэта рабіць? Задача літаратуры як часткі агульнай культуры – быць, існаваць. Вось, на мой погляд, яе галоўная задача, больш літаратура нікому нічога не павінна. (Толькі ў гэтым выпадку мы кажам пра сапраўдную літаратуру, значэнне якой тут, думаю, зразумела).
– У грамадстве часта ўзнікаюць дыскусіі пра тое, як кніга ўздзейнічае на чытача,  альбо пра тое, як чытач сваімі развагамі пра жыццё, сваёй, няхай сабе і суб’ектыўнай, філасофіяй уплывае на развіццё літаратуры… Хто, на Ваш погляд, знаходзіцца пад большым уплывам — чытач альбо кніга? Ці сама літаратура залежная ад чытацкага мыслення, развіцця чытача і, адпаведна, грамадства?
– Рашуча  выкажуся супраць таго, каб на пісьменніка навешвалі адказнасць за тое, што яго кнігі павінны нечаму там вучыць. Пісьменнік так,  а не іначай,  бачыць свет вакол сябе. Ён – з гэтага грамадства, плод яго, плоць ад плоці і дух ад духу. Ён проста ўмее сканцэнтраваць нешта асаблівае з таго, што бачна ўсім, і паказаць з іншага боку. Кніга ўздзейнічае? Значыць, яна з’яўляецца прадметам мастацтва. Кніга і павінна ўздзейнічаць: абуджаць душу і дух, прымушаць іх працаваць. Гэта задача літаратуры – не даваць спаць душы. Але прама, у лоб  не вучыць, не весці за сабой, не натхняць. Калі літаратура пачынае гэтым займацца – гэта кан’юнктуршчына палітычная, сацыяльная, іншая… Калі кніга пачынае залежаць ад патрабаванняў чытача, яна становіцца таварам па запатрабаванні, на сёння – чытвом. Што мы ў большасці выпадкаў і маем.
– З вялікай павагай ставіліся да беларускай мовы класікі айчыннай літаратуры. Зроблена неверагодна шмат для пашырэння і развіцця прасторы беларускай мовы. І ўсё ж неаднойчы даводзілася чуць: беларуская мова знаходзіцца ў заняпадзе. Ці згодны Вы з гэтым?
– Хаця і пачалі мы гаворку з сумнага… Заняпад – не скажу. Скажу, што ўсё беларускае страціла значнасць найперш у вачах тых, ад каго напрамую залежыць яе развіццё і значнасць. Баюся, калі спахопяцца – будзе позна. Вы гаворыце, зроблена шмат для пашырэння беларускай мовы. Гэта сёння, калі колькасць беларускамоўных класаў (ужо не школ – класаў!) скарачаецца год ад году? Казаць пра адно свята ў годзе – Дзень беларускага пісьменства як пра “неверагодна шмат”, язык не павернецца. Сёння пісьменнік для грамадства не мае ніякага кошту – яго праца над творамі аплачваецца ніжэй за ўсякія магчымыя сумы. Працаваць над раманам, напрыклад, тры гады і атрымаць ганарар  у выглядзе двухмесячнага заробку дворніка – гэта павага да літаратуры? Літаратура развіваецца, яна не ў заняпадзе, няхай і развіваецца не дзякуючы, а насуперак. У заняпадзе  знаходзіцца работа над маральнымі, этычнымі і духоўнымі каштоўнасцямі грамадства – вось гэта маё перакананне. Нельга рабіць лозунгам нармальнага жыцця чалавека чарку ды шкварку.
– У Беларусі  ўжо традыцый-нымі сталі кніжныя выставы, Дні беларускага пісьменства… Як Вы лічыце, ці спрыяюць гэтыя святочныя імпрэзы захаванню прыярытэтаў друкаванай кнігі?
– Безумоўна. Трэба прыкладаць усе намаганні для таго, каб захаваць у грамадстве такую каштоўнасць як кніга друкаваная. Бо на самой справе, кніга – гэта не толькі твор аўтара, гэта работа мастака, выдаўца. Кніга – мастацкая адзінка. І гэтым яна розніцца сёння, і будзе розніцца надалей ад кнігі электроннай.
– Як Вы ставіцеся да таго, што для сённяшніх тынэйджараў хутчэй будзе ў Google знайсці кнігу і прачытаць, можа быць, і ў кароткім пераказе, чым наведаць звычайную бібліятэку?
– Калі знайсці як інфармацыю – выдатна. Калі прачытаць кароткі пераказ – вельмі адмоўна. Зрэшты, нельга абвінавачваць таго ж студэнта ў тым, што ён замест Нацыянальнай бібліятэкі “едзе” ў інтэрнет. Часу няма… Загрузка велізарная. Будзем спадзявацца, што нешта чытае. Магчыма, некалі прачытае. Зрэшты, я вось успамінаю сваё дзяцінства і юнацтва – думаеце, у нас у класе было многа аматараў чытаць? Ды чацвёра-пяцёра былі запісаныя ў вясковую бібліятэку. І, на маю думку,  вельмі і вельмі перабольшаны тэзіс пра ўчарашняе “усё было добра”: “Раней дзеці чыталі, а сёння не чытаюць”. Вось на нядаўняй сустрэчы ў бібліятэцы адной мы якраз і ўзнялі гэтую тэму. І раптам бібліятэкары прыйшлі да высновы, што 15-20 гадоў таму чыталі дзеці ну зусім не на шмат больш.
– У Вашай кнізе “Урокі першага кахання” дэталёва апісваюцца ўсе надзённыя праблемы юнакоў, дзяўчат: першае каханне, сяброўства, адносіны з бацькамі ва ўзросце 14-15 гадоў…  Наколькі складана Вам знаходзіць матэрыял? Вы пішаце пра сябе, свае ўяўленні ці расказваеце пра вопыт знаёмых вам дзяцей?
– Перад дзецьмі ўсіх пакаленняў як перад любым чалавекам, які расце, развіваецца, паўстаюць зазвычай адны і тыя ж праблемы, якія ўзнікаюць ад сустрэтага першы раз у жыцці нейкага адмоўнага ці станоўчага вопыту. Той жа выбар паміж тваім сумленнем і набыццём нечага матэрыяльнага. Вопыт няспраўджанага кахання. Іншая атрыбутыка, афармленне, а сутнасць не мяняецца. Адкуль мне вядомая атрыбутыка? Дапамагае інтэрнет, дапамагаюць самі падлеткі. Кожны з іх у рэальным жыцці гатовы падзяліцца сваімі праблемамі, важна толькі чуць іх, слухаць – і  зразумець, наколькі для іх гэта важна. Ну, і не кідаць з вышыні свайго вопыту: “Гэта глупства, загоіцца…”. Для нас было гэта глупствам?  Не. Дык чаму для іх іначай?
– Пра што Вам хацелася б напісаць, што збіраецеся яшчэ данесці да людзей? Якія перакананні выпрацоўваюцца ў Вас пасля такіх доўгіх разважанняў пра нашых юных сучаснікаў?
– Мне зараз у многім шкада цяперашніх падлеткаў. Я бачыў па сыне, бачу па дачцэ, што ў іх дзяцінства куды больш кароткае, чым было ў нас. Сённяшнія падлеткі імкліва, проста лавінай нейкай ляцяць у дарослае жыццё. І не яны ў гэтым вінаватыя. Дзяцінства – гэта час без клопатаў. Той час, калі дарослыя засцерагалі нас ад сапраўдных праблем. Сёння нішто не можа захаваць падлетка ад вонкавага жыцця, ад яго жорсткасцей. Сутыкненне з рэчаіснасцю адбываецца вельмі рана.
Пра што хацелася б напісаць? Нейкія накіды ёсць, але яшчэ ўсё ў стане фарміравання. Падрыхтаваны рукапіс другой кнігі, якая можа стаць арганічным працягам “Урокаў першага кахання”. Ляжыць у выдавецтве “Мастацкая літаратура” рукапіс “Ведзьмінай тоні”. Хацелася б пабачыць лагічнае завяршэнне сваёй справы і тут, у тым, што даўно распачаў.
Гутарыла Дар’я ШОЦІК,
студэнтка Інстытута
журналістыкі БДУ.