Вывучаем родную мову

Абыдзецца і без марцыпанаў
Кажуць, прадаў аднойчы селянін на кірмашы ў мястэчку воз пшаніцы па добрай цане і захацеў – калі яшчэ такое шчасце напаткае! – паспытаць панскіх прысмакаў. Зайшоў ён у лаўку, а там такі пах, што нюхаў бы дзень і ноч не адрываючыся. “Мне трэба купіць марцыпанаў”, – кажа чалавек. Заплаціў ён крамніку пяць рублёў, і той, ветліва ўсміхаючыся, падаў яму нешта, акуратна загорнутае ў паперу.
Выехаў пакупнік за мястэчка, падганяе кабылу: вельмі хочацца хутчэй вярнуцца дамоў і паспрабаваць тых марцыпанаў. Дастане, панюхае, ды зноў засуне ў кішэню, яшчэ часцей сцябае кабылу. Нарэшце не вытрымаў, дастаў і давай лізаць патроху. Лізаў-лізаў, аж пена пачала з рота падаць. За гэтым заняткам і не заўважыў, што суседзі даганяюць. Вось адзін, параўняўшыся, і пытае:
– Братка, што ты ясі?
– Марцыпаны, – кажа той і выцірае рукавом вусны.
– Якія марцыпаны, гэта ж мыла!
– Было б і табе міла, каб пяць рублёў заплаціў, – адказвае падмануты лавачнікам пакупнік ды трушчыць мыла, аж вушы ходзяць. Ні на кога не звяртае ўвагі…
Вось такая – калі разабрацца, то і не надта ўжо смешная – гісторыя. Шкадаваў працаўнік-земляроб капейку, бо нялёгка яна давалася. Таму і цанілася ўсё, купленае за грошы: ці то новыя боты “на выхад”, ці то бутэлька “маскоўскай” для калгаснага начальства або гарадской радні, ці тая ж бляшанка кілек. Нездарма ж кажуць у народзе: не тое міла, што міла, а тое міла, што дорага.
Дык якога ж далікатэсу так і не паспрабаваў чалавек у мястэчку? Што абазначае слова і адкуль яно “родам”? Паспрабуем даць адказы на гэтыя пытанні.
МАРЦЫПАН – цеста, прыгатаванае з працёртага міндалю або арэхаў з цукрам, а таксама кандытарскі выраб з гэтага цеста. У множным ліку слова звычайна абазначае наогул што-небудзь вельмі смачнае, адмыслова прыгатаванае. Марцыпанамі называюць таксама страву, якая ў рэальнасці не існуе – нешта накшталт птушынага малака. “Абыдзецца цыганскае вяселле без марцыпанаў”, – скажа практычная гаспадыня, збіраючы на стол, калі не мае намеру здзівіць гасцей незвычайнымі, спецыяльна прыгатаванымі разнасоламі.
Марцыпанам, калі гаварыць пра паходжанне слова, першапачаткова называлася венецыянская манета, пасля – мера аб’ёму. У скрыні памерам у адзін марцыпан перавозіўся з Кіпра салодкі пірог, які пазней стаў называцца марцыпанам.
Па сваім лексічным значэнні да марцыпанаў набліжаюцца МАЛІМОНЫ (марымоны, малімонікі) – пірагі з гатунковай пшанічнай мукі ці наогул смачныя рэчы, ласункі для дзяцей. Гэтае слова не ўключана ў слоўнікі сучаснай беларускай мовы, між тым, яно не такое ўжо і “экзатычнае” ў мове жыхароў нашага рэгіёну, мае шырокае кола роднасных слоў. Напрыклад, малімон, малімонік, малімончык, малімонічак – распешчаны, пераборлівы ў ядзе і ахвочы да прысмакаў чалавек, які карыстаецца прывілеямі і злоўжывае імі; малімоніць – песціць, як дзіця; малімоніцца – удаваць сябе за малога…
Як засведчыў этымалагічны даведнік, слова малімон мае польскія карані. Так называлі вучняў колішняй сельскагаспадарчай і лясной школы ў мястэчку Марымонт каля Варшавы, дзе знаходзіўся ўзорны млын, што малоў муку высокага гатунку.
Слова малімончык не часта ўжывалі класікі беларускай літаратуры. Усяго некалькі разоў мы сустракаем яго ў рамане Міхася Зарэцкага “Вязьмо”, а яшчэ ў Францішка Багушэвіча, праўда, тут у некалькі іншым значэнні, чым у слоўніку. Працытуем для прыкладу некалькі Багушэвічавых радкоў:
Малімончык наш Тадэўка
Год на пацеры місцюк:
Як пачуе, дзе ёсць
дзеўка,
Дык улезе, як пацук.
А махлюе, а прыкіда…
Як бачым, Багушэвічаў малімончык – хітрун, праныра, ахвочы да заляцанняў чалавек…
Па дарозе з працы заглянуў на Цэнтральны калгасны рынак, прайшоў уздоўж радоў, дзе прадавалася здоба. Марцыпанамі гандлявалі. Купіў спецыяльна, каб дакладна адчуць на смак тое, пра што збіраўся напісаць. Добрыя, прызнаюся, сучасныя марцыпаны з зялёнай гарбатай, з вішнёвым узварам. Напэўна ж, не горшыя за тыя, што некалі смакавалі жыхары далёкай Венецыі.
Вывучаем новыя “Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі”
30. Вялікая літара ў назвах дзяржаўных і нацыянальных сімвалаў, рэліквій, дзяржаўных узнагарод, прэмій, грамат, прызоў
Неабходна трывала засвоіць напісанне назваў асноўных беларускіх дзяржаўных і нацыянальных рэліквій і ўзнагарод: Крыж Ефрасінні Полацкай, Сцяг Перамогі, Помнік Перамогі, Вечны агонь, Магіла Невядомага Салдата, Курган Бессмяротнасці, Курган Славы, Востраў Слёз, Дзяржаўны сцяг(герб) Рэспублікі Беларусь, Дзяржаўная прэмія Рэспублікі Беларусь, Кніга Памяці.
31. Вялікая і малая літары ў назвах дакументаў, іх зводаў, унікальных прадметаў, твораў
У новых правілах маюцца ўдакладненні ў напісанні асобных найменняў, якія маюць адносіны да новых рэалій Рэспублікі Беларусь. У такіх выпадках трэба арыентавацца на адпаведныя нарматыўныя дакументы і спецыяльныя слоўнікі.
З вялікай літары пішуцца назвы культавых кніг, а таксама помнікаў пісьменнасці: Біблія, Стары Запавет, Евангелле, Псалтыр, Слуцкае Евангелле і інш. У пераносным сэнсе такія словы як біблія(галоўная кніга для каго-небудзь), талмуд (аб’ёмны рукапіс) пішуцца з малой літары.
32. Вялікая і малая літары ў назвах знамянальных падзей і дат, перыядаў і эпох, святаў
Правілы афіцыйна замацоўваюць паслядоўнае напісанне вялікай літары ў першым слове такіх назваў, як Першая сусветная вайна, Другая сусветная вайна.
Устанаўліваюцца адзіныя правілы напісання назваў традыцыйных і рэлігійных святаў і перыядаў, звязаных з царкоўным календаром: Ушэсце Гасподне, Уваскрэсенне Хрыстова, Вялікая субота, Вялікі пост, Чысты чацвер, Таццянін дзень, Яблычны Спас.
33. Вялікая літара ў назвах з двукоссем
Неабходна звярнуць увагу на наступную акалічнасць. Назвы вытворчых марак тэхнічных вырабаў бяруцца ў двукоссе і пішуцца з вялікай літары: аўтамабіль “Жыгулі”, камбайн “Ніва”, тэлевізар “Гарызонт”… Напісанне ж вялікай ці малой літары ў назвах саміх вырабаў залежыць ад таго, выкарыстаны агульны назоўнік ці ўласнае найменне, якое пішацца з вялікай літары: “масквіч”, “гарызонт” (тэлевізар), “Мінск” (халадзільнік), “Волга” (аўтамабіль). У побытавым выкарыстанні назвы аўтамабіляў могуць ужывацца і без двукосся: прыехаў на масквічы.
Рубрыку вядзе старшы выкладчык Брэсцкага дзяржаўнага ўніверсітэта, пісьменнік Мікола СЯНКЕВІЧ