Жыццё па талонах: як гэта было

20 гадоў таму ў Беларусі была ўведзена талонная сістэма размеркавання тавараў. У 1990 годзе Беларусь (якая была тады часткай Савецкага Саюза) перайшла на талонную сістэму забеспячэння грама-дзян спачатку прадуктамі, а потым і прамысловымі таварамі. Увядзенне талонаў аказалася ў пэўнай ступені няхай і не папулярнай, але жорсткай мерай па абароне айчыннага рынку ад вымывання якасных і ў той жа час танных у параўнанні з замежнымі аналагамі тавараў. З сённяшняга эканамічнага пункта погляду сітуацыя на беларускім рынку ў пачатку 1990-х гадоў выглядала проста абсурднай. Замест таго, каб максімальна павялічваць экспарт і мець станоўчае знешнегандлёвае сальда, беларусы наадварот ставілі «стоп-сігнал» экспарцёрам.
У маім сямейным архіве захоўваецца асабістая візітная картка пакупніка, выдадзеная ў верасні 1990 года ў нашым ЖЭСе. Адразу кідаецца ў вочы наступны запіс: «пакупнікам даецца магчымасць набыцця тавараў, якія ўказаны ў візітных картках і ўкладышах, а таксама іншых тавараў пры іх наяўнасці ў продажы». Напэўна, для асабліва цікаўных у канцы дакумента надрукаваны зацверджаны загадам Міністэрства гандлю БССР і Белкаапсаюза ад 24 верасня 1990 года «Часовы парадак продажу тавараў па візітных картках насельніцтву Беларускай ССР». У ім, у прыватнасці, падкрэслівалася, што «візітная картка выдаецца кожнаму грамадзяніну старэй за 15 гадоў, які пастаянна пражывае на тэрыторыі Беларускай ССР… Візітная картка сапраўдная на ўсёй тэрыторыі Беларускай ССР у любым магазіне незалежна ад тэрытарыяльнай прыналежнасці да 1993 года».
Паразважаць аб ролі талоннай сістэмы ў рэгуляванні беларускага рынку ў той час, аб рабоце гандлёвых арганізацый ва ўмовах таварнага дэфіцыту я папрасіў Івана Макаравіча Сегенюка – вядомага ў гандлёвых колах Брэстчыны чалавека, кіраўніка дзяржаўнага прадпрыемства «Гандлёвы сэрвіс і спажывецкі рынак», створанага некалькі гадоў таму пры Брэсцкім гарвыканкаме.
– Калі ў 1990 годзе ў Брэсце ўводзіліся талоны, у гарвыканкаме не было ўпраўлення гандлю – існаваў толькі аддзел, які я ўзначальваў і дзе ў штаце працавалі ўсяго два спецыялісты. Нам дапамагалі два пенсіянеры на грамадскіх пачатках. Спраў жа было шмат. Увядзенне талонаў нарадзіла масу скаргаў ад спажыўцоў. Дэфіцыт тавараў справакаваў шматлікія бунты: каўбасныя, абутковыя і г.д. Кожны званок у аддзел гандлю даводзілася разбіраць скрупулёзна, грунтоўна. Алкаголь і тытунь разбіралі імгненна. А потым бабкі з-пад палы прадавалі цыгарэты на вуліцах горада, у асноўным – ля цэнтральнага рынку. Накаты на наш гандаль былі вельмі жорсткія, хоць мы, без перабольшвання, здолелі забяспечваць насельніцтва Брэста пры дэфіцыце транспарту і гарачым свежым хлебам, і малочнымі прадуктамі, асабліва дзіцячыя дашкольныя ўстановы. Крышачку лягчэй стала, калі ўлады дазволілі супрацоўнічаць з прыватнымі прадпрымальніцкімі структурамі. Але гэта ўжо было пасля 1992 года. А ў 1993-м – талоны зніклі з нашага жыцця. І сёння, заходзячы ў любы магазін (незалежна ад формы ўласнасці), проста дзіву даешся, як можна было камандна-адміністрацыйнымі метадамі «трымаць у цуглях» і прамысловасць, і гандаль цэлай краіны…
Як сцвярджаюць эканамісты і кіраўнікі гандлю, талоны заканамерна з’явіліся ў сувязі з развалам камандна-адміністрацыйнай планавай сістэмы Савецкага Саюза. Беларусь, на жаль, не здолела імгненна забыць, скінуць аковы «развітога сацыялізму» і адразу перайсці на рыначныя рэйкі, перабудаваць сельскую гаспадарку і прамысловасць для задавальнення ўзрослых патрэб спажыўцоў. Ды якасць і цэны беларускіх тавараў былі вельмі прывабнымі для жыхароў краін-суседак. У пачатку 90-х гадоў мінулага стагоддзя (пры прыкладным курсе 1 долар ЗША – 1 савецкі рубель) 1 кілаграм доктарскай каўбасы каштаваў у Брэсце 2 рублі 40 капеек, 1 бутэлька гарэлкі «Сталічная» – 4 рублі 12 капеек, мужчынскі касцюм айчыннай вытворчасці – 60-100 рублёў. (Для параўнання: сёння 1 кг каўбасы «Доктарская» вышэйшага гатунку Брэсцкага мясакамбіната каштуе 14690 рублёў, 1 бутэлька гарэлкі Брэсцкага лікёра-гарэлачнага завода – 7940 рублёў, а курс долара трымаецца на ўзроўні 3 тысяч беларускіх рублёў.
Пры гэтым давайце не будзем забываць, што сацыялістычная эканоміка ганарылася сваёй аднаўкладнасцю, на рынку практычна дамінавалі манапалісты – дзяржаўныя прадпрыемствы, да якіх даводзіліся заданні Дзяржплана, і гэта было законам. Прыватны сектар быў развіты вельмі слаба і дзяржавай не заахвочваўся.
Як падкрэсліваюць кіраўнікі гандлёвых арганізацый, якія працавалі ў той перыяд, талоны поўнасцю аджылі сваё ўжо ў 1993 годзе, калі ў Беларусі стаў імкліва расці прадпрымальніцкі клас. Як грыбы пасля дажджу, у Брэсце пачалі будавацца рынкі, насычаныя самымі разнастайнымі таварамі.
Іван ГОМАНАЎ