“Здзяйсненне – гэта пошук сябе”

НА ПЫТАННІ ПАЗАШТАТНАГА КАРЭСПАНДЭНТА “НТ” УЛАДЗІМІРА СЕНЬКАЎЦА АДКАЗВАЕ ВЯДОМЫ БЕЛАРУСКІ ЛІТАРАТУРАЗНАЎЦА, ПАЭТ, ДОКТАР ФІЛАЛАГІЧНЫХ НАВУК, ПРАФЕСАР КАФЕДРЫ ЕЛАРУСКАГА ЛІТАРАТУРАЗНАЎСТВА  БРЭСЦКАГА ДЗЯРЖАЎНАГА ЎНІВЕРСІТЭТА ІМЯ А.С. ПУШКІНА
МІКОЛА МІШЧАНЧУК.
– Паважаны Мікола Іванавіч, летась Вы адзначылі сваё 70-годдзе.  Напэўна ж, задумваліся над пытаннем: “А ці ўсё я зрабіў, што планаваў?”
– Гэтае пытанне хвалюе кожнага чалавека, асабліва калі яго жыццёвы шлях набліжаецца да часу жніва. Думаў і я над тым, ці ўсё зрабіў за свой век, ці ўсё ўдалося. Адразу хачу сказаць: не ўсё зрабіў, не ўсе планы рэалізаваў. Многа засталося задумак, якія датычацца мастацкай творчасці. Толькі апошнім часам  падрыхтаваў да выдання кнігу абразкоў – мастацкіх партрэтаў сваіх сяброў і калег… Не змог я цалкам рэалізаваць сябе і як крытык – апошнім часам няма фізічнай магчымасці заняцца зборам пад адной вокладкай сваіх крытычных артыкулаў, а іх у мяне вельмі многа: пра Алеся Бачылу, Максіма Лужаніна, пра паэзію дваццатых гадоў. Хочацца, каб гэта кніжка была не кан’юктурнай, але разам з тым такой, якая б паказала, з чаго я пачынаў, як ішоў у літаратурную навуку і да чаго прыйшоў. Планую яшчэ разам з калегамі падрыхтаваць метадычныя дапаможнікі для дзясятага і адзінаццатага класаў сярэдняй школы.
– Вы падрыхтавалі не адну кнігу для студэнтаў, вучняў, педагогаў. Скажыце, Мікола Іванавіч, напісанне кнігі прыносіць Вам духоўную асалоду, ці гэта, хутчэй, цяжкая, доўгая і карпатлівая праца, якая вымагае вялікіх інтэлектуальных і фізічных высілкаў?
– Першыя кніжкі – гэта як  народжаныя дзеці. Яны прыносілі задавальненне, натхнялі на далейшую працу. І не таму, што атрымліваў за іх пэўны ганарар, але і таму, што гэта былі мае кніжкі, менавіта мае. Трымаў іх у руках і бачыў, якія яны прыгожыя, чытаў на вокладцы загаловак, сваё прозвішча. Гэта ні з чым не параўнаная асалода.
А далей адбывалася маё сталенне як чалавека, адбывалася пераразмеркаванне эмацыянальнага і рацыянальнага пачаткаў у душы, распачыналася праца па пэўнай праграме. Я, напрыклад, адчуваў, што студэнтам не хапае добрай  хрэстаматыі па “Уводзінах у літаратуразнаўства”, над складаннем якой мы працавалі разам з М.Ф. Шаўлоўскай і М.А. Лазаруком. Па той жа прычыне я выдаваў кнігу пра беларускую паэзію 20-х гадоў мінулага стагоддзя. У яе былі ўведзены новыя для тагачаснага чытача імёны цікавых і вельмі таленавітых нацыянальных творцаў. Напрыклад, Аркадзя Моркаўкі. Я апублікаваў яго невядомыя творы, правёў на філфаку сустрэчу з роднымі паэта. Тое ж датычыцца і Тодара Кляшторнага, Алеся Звонака і іншых мастакоў слова. Калі падручнік Р.В. Шкрабы па літаратуры для сярэдняй школы перастаў адпавядаць патрабаванням часу, давялося брацца за працу па стварэнні новых праграм і кніг для настаўнікаў і школьнікаў. У той час і берасцейскія аўтары пад кіраўніцтвам В.Я. Ляшук стварылі свае паралельныя праграмы і падручнікі, па якіх школы працавалі болей за дзесяць гадоў.
Для стварэння кніг, такім чынам, патрэбны і фізічныя, і духоўныя высілкі, і адпаведны настрой.
– Вы чалавек шырокіх філалагічных магчымасцей. Я б назваў Вас універсальным філолагам…
– Уладзімір Адамавіч, перш, чым Вы закончыце сваё пытанне, скажу, што мой настаўнік, вядомы пісьменнік і мовазнаўца Фёдар Міхайлавіч Янкоўскі напачатку вінаваціў мяне за гэтую ўніверсальнасць. Ён гаварыў: “Мікола, я чакаю ад цябе доктарскую дысертацыю, не кідайся туды-сюды, не займайся ўсім – займайся пакуль адным”. Я ж яму – пытаннем на пытанне: “Фёдар Міхайлавіч, а Вы?” Ён к таму часу абараніў ужо доктарскую дысертацыю і актыўна пісаў абразкі,  выдаваў падручнікі, друкаваў артыкулы. У адказ на маё пярэчанне ён павучальна заўважаў: “Ну вось, таксама мне. Абараніся спачатку, тады будзеш мець права займацца і гэтым”.
– Вельмі разумны падыход. Ён ведаў, што чалавек павінен стаяць на надзейным грунце. Сталі доктарам навук – лягчэй уздыхнулі. У Вас паявілася іншая матэрыяльная, фінансавая база… І тым не менш, я вяртаюся да пытання. Ваш творчы дыяпазон разнастайны: крытык, літаратуразнаўца, паэт, метадыст, перакладчык… Такая філалагічная шырыня – праявы Вашага таленту ці вынікі ўласнага пошуку, немагчымасці раскрыцца ў нейкім адным рэчышчы? Многія мастакі слова не замыкаліся толькі на паэзіі. Да прыкладу, Уладзімір Караткевіч ці Васіль Быкаў…
– Аляксандр Пушкін…
– Так. І Міхаіл Лермантаў… Любая творчая натура стараецца не замыкацца ў адным жанры. Яна ўспрымае жыццё з дапамогай мастацкага вобраза, які якраз і паядноўвае розныя віды мастацтва. Ці ёсць у Вас адчуванне, што Вы маглі б, дапусцім,  выявіць свае пачуцці ў музыцы, ці маляванні, ці ў нечым іншым?
– Адчуванне недавыкананасці пэўных намераў, планаў у крытыцы, задумак у мастацкай прозе, адчуванне таго, што не ўсё яшчэ сказаў як метадыст, ёсць. Можна было б дапрацаваць і перавыдаць кнігу “Настаўніку пра настаўнікаў”. Я прыхільнік педагогікі супрацоўніцтва. Напэўна, каб больш сур’ёзна заняўся пытаннямі методыкі выкладання літаратуры ў школе і ВНУ, то напісаў бы і другую дысертацыю – па педагогіцы. У мяне такая задумка была. Але адбываецца, сапраўды, пэўны роскід інтарэсаў. Я не лічу сябе выбітным паэтам – проста пішу вершы для сябе. Я бачу, што многія з іх рытарычныя, не надта высокага ўзроўню, але душа патрабуе пісаць, таму і звяртаюся да паэтычнага радка. Вершы я пачаў пісаць з трэцяга класа. Гэта здарылася само сабою. Ніхто мяне не прымушаў, не натхняў. Мама была непісьменная, бацька загінуў на вайне, айчым малапісьменны. Таму мой шлях да паэзіі – гэта хутчэй праяўленне дапытлівасці, жаданне павысіць уласную эрудыцыю, стараннасць, праца над сабой і пошук сябе. Пошук ішоў, ідзе і будзе ісці, відаць, да самага апошняга моманту. Кожны чалавек павінен здзейсніцца, а гэта магчыма толькі ў пошуку. Калі ж ён жыве па формуле “Жыць як набяжыць”, то не здолее здзейсніцца не толькі як асоба, але і як сем’янін, як проста чалавек.
– Вы нарадзіліся на Далёкім Усходзе, сваю маладосць і сталасць правялі ў горадзе Мінску, пэўны час працавалі ў Польшчы, ужо многа гадоў жывяце ў горадзе Брэсце. Што для Вас Радзіма?
– У чалавека, па словах Твардоўскага, ёсць дзве радзімы. Адна – вялікая. Для мяне гэта Беларусь, Радзіма майго дзеда, бабулькі, маіх бацькоў, якія паехалі з вёскі Жыцін цяперашняга Старадарожскага раёна следам за высланым на Далёкі Усход дзедам. І там, у Амурскай вобласці, нарадзіўся я. Гэта вельмі прыгожы край, з сопкамі, бурундукамі, велізарнымі кедрачамі, халоднай рэчкай Пёрай, якая ўпадае ў Зею, а Зея – у Амур. Але калі я ўбачыў Радзіму сваіх бацькоў, то адчуў, што менавіта тут мае карані. У Беларусь я пераехаў, калі мне было чатырнаццаць гадоў, у восьмы клас пайшоў тут. За год я авалодаў мовай маёй мамы – экзамены за базавую школу здаваў па-беларуску. Мне можна было вучыцца і па-руску, але для гэтага патрэбна было ездзіць у Мар’іну Горку. Мама сказала тады: “Ну, што ты будзеш так далёка дабірацца. Хадзі, як і ўсе, у нашу вясковую звычайную школу”. Напачатку цяжкавата было. А потым уцягнуўся. Школу закончыў з залатым медалём і паступіў на філалагічны факультэт Мінскага педагагічнага інстытута імя Максіма Горкага. Так што ў мяне дзве Радзімы. Малая Радзіма вельмі часта сніцца. Сніцца арэшнік – вялікае, высокае кустоўе. Фундук мы збіралі толькі сіні, вялікі. Насілі яго цэлымі мяхамі, лушчылі і са смакам елі. Сніцца чысценькая вада Пёры. Помню хатку, якую мы ўсе разам скідалі. Спачатку жылі ў зямлянцы, а тады ў гэтай невялічкай хатцы…
У 1979 годзе пасля абароны кандыдацкай дысертацыі разам з жонкай Соф’яй Аляксандраўнай з’ездзілі туды, на малую Радзіму. Там дасюль жыве мая сястра Валянціна – ад першага мужа маёй мамы. Мой бацька быў другім, а трэці – айчым. Двух маміных мужоў з’ела вайна…
– Цягне Вас туды з’ездзіць яшчэ раз?
– Вельмі цягне, але сёння гэта дорага.
– Многія Вашы навуковыя працы адрасаваны і прысвечаны настаўнікам. А каго Вы самі лічыце сваімі настаўнікамі?
– Я спачатку працаваў на кафедры рускай і замежнай літаратур Мінскага педінстытута, таму маім першым настаўнікам-калегам, які паказаў мне, як працаваць над кандыдацкай дысертацыяй, які ўдзяляў мне шмат увагі, нават запрашаў дахаты, быў загадчык названай кафедры С.І. Карабан. Затым, дзякуючы прафесарам Ф.М. Янкоўскаму і А.А. Семяновічу, я перайшоў на кафедру беларускай літаратуры, якой пазней давялося нават загадваць. Помню ўсіх сваіх педінстытуцкіх настаўнікаў. Многіх з іх я, на жаль, праводзіў у апошні шлях. Гэта былі ветэран вайны дэкан І.Ц. Зяневіч, былы партызан А.М. Налівайка, выкладчык фальклору С.А. Гурвіч, К.А. Казлова, якая чытала выдатныя лекцыі па літаратуры другой паловы ХІХ стагоддзя, Л.П. Чарнова, якая выкладала літаратуру першай паловы ХІХ стагоддзя, гэта лінгвісты, выкладчыкі беларускай і рускай моў і літаратур В.Т. Гнеўка, М.С. Яўневіч, М.І. Гурскі, А.М. Бардовіч і многія іншыя.
Але самыя першыя мае настаўнікі, пра якіх я пішу ў сваіх абразках, былі настаўнік пачатковых класаў А.А. Севасцьянаў – франтавік са шрамам на шчацэ і матэматык В.І. Духонін – яны вучылі мяне ў Юхцінскай сямігодцы. Вельмі ўдзячны і настаўнікам Суцінскай сярэдняй школы: Савельеву, Чайкоўскаму, Баешка і іншым. Яны вучылі мяне жыццю.
Да ліку сваіх настаўнікаў у літаратуры і мастацкай творчасці я адношу Міколу Аўрамчыка, Уладзіміра Юрэвіча, Янку Сіпакова, Анатоля Сабалеўскага, Міхася Мушынскага, Уладзіміра Гніламёдава.
– Мікола Іванавіч, аўтарытэт настаўніка ў той час быў вельмі высокі, і ўдзячнасць вучняў таксама была вялікая. Сёння аўтарытэт настаўніка падае. Што, на Вашу думку, стала прычынай гэтаму?
– Мне думаецца, што галоўнай прычынай з’яўляецца агульнае маральнае, духоўнае паніжэнне статусу грамадства ў цэлым. Паніжэнне гуманнасці. Чалавечнасць у нашых узаемаадносінах страчвае сваю абавязковасць. Мы больш думаем пра сябе, ператвараючыся ў эгаістаў. Стараемся выжыць у эпоху, калі матэрыяльныя каштоўнасці дамінуюць над духоўнымі. Наша пакаленне было іншае, бо нас, найперш, выхоўвалі ў павазе да старэйшых, у павазе да настаўнікаў. Слова настаўнік сапраўды пісалася з вялікай літары. А цяпер, калі адбываецца звужэнне духоўнай сферы ў жыцці грамадства, калі часам заўважаецца прыніжэнне настаўніка як асобы, калі часта выказваецца недавер не толькі бацькоў, але і вучняў да настаўніка, то якая гаворка можа весціся пра павышэнне агульнай павагі да настаўніка і яго прафесіі ў цэлым? Мне думаецца, што вінаваты ўсё ж такі час, зацяглы працэс перабудовы, калі матэрыяльны, “шмутачны”, па словах А.А. Семяновіча, фактар пачынае выходзіць на першыя пазіцыі, а духоўнасць аказваецца на завуголлях. Гэта і з’яўляецца асноўнай прычынай таго, што настаўнік не разумее вучняў, вучні не разумеюць настаўніка, што адбываецца разрыў паміж пакаленнямі, разрыў паміж старэйшымі і малодшымі.
– Мікола Іванавіч, Вы падрыхтавалі вялікую колькасць студэнтаў, настаўнікаў, кандыдатаў філалагічных навук. На Вашу думку, якое сёння маладое пакаленне? Ці імкнецца яно ў навуку, у прыватнасці, філалагічную навуку? Ці толькі адзінкі мараць стаць навукоўцамі?
– Я падрыхтаваў восем кандыдатаў навук, на падыходзе яшчэ двое. Лічу, што мая школа, няхай і невялікая, але ёсць. А калі ўлічыць тых кандыдатаў навук, якіх я апаніраваў, кансультаваў, з якімі падтрымліваю сувязі, то можна сцвярджаць, што ў плане падрыхтоўкі навуковых кадраў я здзейсніўся. Што датычыцца маладой навуковай змены, то мне думаецца, што яна значна слабейшая, чым былі некалі мы. Тут існуе многа фактараў, якія абумоўліваюць больш слабы ўзровень падрыхтоўкі аспірантаў да напісання кандыдацкіх дысертацый. Яны былі слабейшымі ў школе, затым – слабейшымі ў ВНУ. Сённяшні вучэбны працэс у ВНУ ўсё ж такі не накіраваны актыўна на выхаванне навуковых здольнасцей студэнтаў. Паменела і колькасць маладых людзей, апантаных навуковым пошукам. Апошнім часам мне чамусьці трапляюцца аспіранты, якія фактычна не выпрацавалі за гады вучобы ў ВНУ ўласны навуковы стыль. І таму я пакутую, трачу вельмі многа часу на другарадную працу. Я пакутую над тым, каб яны маглі правільна рэалізаваць ідэі, якія гняздуюцца ў іх галовах, на якія яны выходзяць, але аформіць якія словам, сказам, абзацам, манаграфіяй яшчэ не могуць. Таму і атрымліваецца, што тры гады я  выпрацоўваю ў аспірантаў стыль, каб яны ў рэшце рэшт змаглі аформіць уласныя інтэлектуальна-навуковыя пошукі ў дысертацыйную форму. Я бачу, што сучасная моладзь меней апантана навукай. “А каму гэта трэба? – думаюць некаторыя з іх. – А што гэта мне дасць? Ну, атрымаю я надбаўкі да акладу трыста ці нават меней тысяч. А працуючы ў камерцыі ці недзе яшчэ, я магу зарабіць за тыдзень тое, што зараблю за месяц. І навошта мне мазгі столькі гадоў сушыць?! Ды і невядома яшчэ, ці абаранюся”.
– Гэта азначае, што ў навуку прыходзяць не тыя людзі, якія маглі б стаць сапраўднымі вучонымі?
– Пакуль не тыя. Можа, у другіх галінах навукі яно і па-іншаму, а ў нас – не.
– Калі параўнаць нашу беларускую філалагічную навуку 70-80-ых гадоў і сённяшнюю, то заўважаецца яе значны спад.
– Абсалютна правільны кірунак Вашага мыслення. Ён супадае з маім. Я, напэўна, стаю на пазіцыях састарэлых. Маладзейшыя навукоўцы могуць нават сказаць, што я нейкі рэлікт, дыназаўр у навуцы, у думках. Па маім меркаванні, маладое пакаленне філолагаў захапілася перабудовай мыслення на заходні лад. Я не адну дысертацыю апаніраваў. Яе аўтары, асабліва па рускай літаратуры, вельмі захапіліся замежнай тэрміналогіяй, якую яны пхаюць, выбачайце, куды трэба, куды не трэба. Яны проста жангліруюць гэтымі тэрмінамі.
– Вы хочаце сказаць, што яны адрываюцца ад нацыянальных традыцый?
– Так, яны адрываюцца ад нацыянальных традыцый, нацыянальных каранёў. Яны забываюць, што многія праблемы, якія разглядаюць у сённяшняй еўрапейскай праекцыі, былі даўно вывучаны нацыянальным літаратуразнаўствам на нацыянальнай глебе з выкарыстаннем беларускай тэрміналогіі. Напрыклад, праблема аўтара і яго самавыяўлення ў мастацкім творы. Але я думаю, што такое захапленне маладых навукоўцаў – з’ява часовая. Трэба развіваць і паглыбляць найперш нацыянальныя набыткі.
– Мікола Іванавіч, мы ведаем, што Вы чалавек вельмі лёгкі на пад’ём, многа часу праводзіце ў цягніку. Вы аб’ездзілі ўсе куточкі Беларусі. Чым, на Вашу думку, адметны берасцейцы і сама Берасцейшчына?
– Здарылася так, што лёс свой звязаў з цудоўным кутком, які завецца Палессем. Упершыню на Палессі я быў яшчэ ў студэнцкія гады разам са сваім сябрам Я. Лецкам, які доўгі час кіраваў кафедрай беларускай літаратуры Гродзенскага ўніверсітэта. Разам з ім рыбаліў на Гарыні, цягаў там шчупакоў. А затым Вера Якаўлеўна Ляшук, на той час загадчык кафедры беларускай літаратуры, запрасіла мяне працаваць у Брэсцкі педінстытут па сумяшчальніцтве. Крыху пазней была камісія, якая надала статус універсітэта Брэсцкаму педінстытуту. Былі і творчыя кантакты з берасцейцамі: пісалі разам многія навуковыя і метадычныя працы. Потым, у сувязі з кватэрнай праблемай, паўстала пытанне аб пераездзе. Дапамог яго вырашыць Васіль Аляксеевіч Сцепановіч, які ў той час быў рэктарам Брэсцкага ўніверсітэта. Павінен сказаць, што гэта быў сапраўдны кіраўнік, які шчыра клапаціўся пра аўтарытэт ВНУ, шанаваў кожнага чалавека. Дзякуй яму за гэта. З яго дапамогай я атрымаў у Брэсце аднапакаёвую кватэру, у якой пражываю дасюль. Берасцейшчына ўжо 14 гадоў для мяне самая дарагая мясцінка. У Мінск ужо не вельмі цягне, хоць мяне і да гэтага называюць вандроўным прафесарам. Бываю ў стольным градзе толькі па неабходнасці, хоць там і дачка мая жыве, там жа і мая альма-матар, у якую заходжу вельмі рэдка. Я лічу, што месца майго апошняга прыпынку – Брэст, цудоўны горад з прыгожымі кветкамі, вуліцамі, пявучай палескай мовай, добрымі людзьмі, можа, крыху закрытымі, своеасаблівымі, але памяркоўнымі і вельмі добразычлівымі.
– Дзякуй, Мікола Іванавіч, за цікавую гутарку. І апошняе. Што б Вы пажадалі чытачам газеты “Народная трыбуна”?
– “Народная трыбуна” няхай будзе сапраўды народнай. А чытачам
Жыць і ў радасці, і ў скрусе
Думкамі аб Беларусі.
г. Брэст.